در دومین پلایای بزرگ کشور به گزارش پایگاه خبری کلام قلم، در روستاهای چاه فالیز ، ازبک کوه ، چاه مسافر ، خیرآباد ، جزین و … و در کویر بجستان هنوز حوض های آب شیرین مورد استفاده اهالی ، عشایر ، دامداران و رهگذران قرار می گیرند ، و پدیده وقف و روحیات مردم […]
در دومین پلایای بزرگ کشور
به گزارش پایگاه خبری کلام قلم، در روستاهای چاه فالیز ، ازبک کوه ، چاه مسافر ، خیرآباد ، جزین و … و در کویر بجستان هنوز حوض های آب شیرین مورد استفاده اهالی ، عشایر ، دامداران و رهگذران قرار می گیرند ، و پدیده وقف و روحیات مردم آن ناحیه در جهت توسعه روستایی بر بقای این میراث جاویدان تاثیر گذار است ، با عنایت به اینکه مطالعه دقیق وضع موجود برای رسیدن به وضع مطلوب و گرد آوری اطلاعات از مطلعین محلی از جمله اقدامات نگارندگان محسوب می گردد، متاسفانه این حوض (آب انبار) ها با اینکه میتوانند در راستای گردشگری ، کویر نوردی و جذب گردشگران داخلی و خارجی در نواحی محروم کویری مورد استفاده قرار گیرند ، مورد بی مهری قرار گرفته و بجز معدودی که در داخل شهر یونسی نگهداری شده اند ، بقیه آب انبارها بخصوص آنهایی که با فاصله دور تری از نواحی مساکن روستایی هستند ، در حال از بین رفتن می باشند که خشکسالی اخیر هم به آن دامن می زند . با توجه به اینکه ؛ این بناها دارای حداقل قدمت تاریخی دویست ساله بوده و حدودا به دوره قاجار و بعضا به دوره صفویه برمی گردند، میتوانند روزی د ر جهت توسعه روستایی و گردشگری منطقه ، احیاگر و نماد روزگار باستان و بیان کننده قدرت خلاقیت وشاهکار مردم مهربان و مهمان نواز ناحیه کویری بوده و مورد استفاده گروههای مختلف گردشگران ، از جمله ؛ باستانشناسان ، جغرافیدانان ، زمین شناسان ، ستاره شناسان ، زیست شناسان ، مردم شناسان ، تاریخ دانان و … بوده و همچنین مورد استفاده در امر کشاورزی ، جنگلکاری ، دامپروری و دامداری قرار گرفته ، موجبات هر چه بیشتر توسعه روستایی را فراهم آورند . واژه های کلیدی: آب انبار – کویر – حوض – اقلیم – پرسشنامه ۱- مقدمه این مقاله حاصل تلاش دهها ساله بوده که امروز در جهت همایش ملی جغرافیا و برنامه ریزی توسعه روستایی مورد استفاده قراخواهد گرفت و امید است که در این راستا مورد توجه و عنایت مسئولان، برنامه ریزان، مدیران، شوراها و … قرار گیرد تا از این میراث کهن و گرانبها ( آب انبارها ) که نمایانگر فکر خلاق، ذکاوت و هوش سرشار مردم مهربان و مهمان نواز ناحیه کویری ایران زمین می باشد در جهت توسعه روستایی با تاکید بر هدف گردشگری منطقه، مورد استفاده قرار گیرد. و اما در ادامه، گزیده ای چند از متون مختلف را ارائه می دهیم: الف) << در آغاز تحقیق سوالاتی برایم مطرح گردید، همان گونه که برای پژوهشگران قبل از من مطرح بوده است و آن اینکه از آب انبارهای قدیمی چه تعداد فعالند؟ چه تعداد متروکه شده اند؟ کدام عامل طبیعی یا انسانی در ترد و متروک کردن آنها غالب بوده است؟ ( ۱ ) >> و الخ… ب) << و از سویی بر اساس مطالعات محققین بزرگ جغرافیا، مشخص شده است؛ محدوده مورد مطالعه در دسته بندی بیابان های داخلی و آن هم از بیابان های نسبتا گرم با تابستانهای گرم و زمستان های سرد قرار می گیرد( ۲ ).>> ج) << پایین بودن ریزشهای جوی و عدم وجود آبهای سطحی جاری، در بسیاری از شهر های ایران به خصوص در شهرهای جنوب خراسان نظیر کرمان، ذخیره آب را برای مواقع کم آبی، ایجاب می کرده است. لذا مخازنی ساخته می شده تا آبی گوارا را برای مصارف شرب و … فراهم سازد و آب آنها عمدتا از قناتها بوده است( ۳ ) >>. شرایط و اوضاع اقلیمی خشک و نیمه خشک بخش عمده ای از ایران، تاثیری ژرف و بنیادی در خلق پدیده های گوناگون معماری این سرزمین گذارده است که بررسی آن از اهمیت فراوانی برخوردار است… از این روست که از دیر باز در بیشتر دشت های ایران برای دسترسی به آب تلاش چشمگیر و پی گیر صورت گرفته و ایرانیان توانسته اند در طول چندین هزار سال با کوشش خستگی ناپذیر و بهره جستن از تمامی توانایی های خود، در دشتهای تشنه، کشتزارها را سیراب سازند و گلوهای خشک و لب های داغ بسته را با آبی گوارا تازه سازند و با طرح های عمده تامین آب چون؛ ایجاد قنات، ساختن سد و مانند آن، به امر ذخیره سازی آبهای فراوان زمستانی برای به مصرف رسانیدن در فصل های کم آب و خشک دیگر سالها نیز توجه داشته اند و برای تحقق بخشیدن به این امر آب انبار را بنیان گذاردند، در ایران آب انبارها با توجه به نقش مهمی که در زندگی روزمره مردم داشته اند و دارند از موقعیت خاصی در فرهنگ این سرزمین برخوردار بوده اند تا جایی که جنبه نیمه تقدیسی یافته اند. حرمت گذاردن بر آب و خودداری از هدر دادن و آلوده نساختن آن از دوران های بسیار کهن در فرهنگ مردم سرزمین ما ریشه ای بس ژرف داشته که در آیین های مذهبی، در دوران بعد از اسلام نیز در ایران ادامه یافت( ۴ ) . در روستاهای مهنه آب انباری را دیدم که زیر مسجد تعبیه شده بود؛ هم خنکها و مفرح شدن محیط مسجد را سبب می شد و هم وضو خانه و آب سرد برای نماز گزاران را، ولی در عین حال که کمی از آن اثر باقی مانده، بسیار با شکوه و بیاد ماندنی است . نامه های از سر خوشهالی از تحقیق اینجانب، از روستاهای بخش دستگردان طبس و بخش بجستان گویی درستی راهی است که ما در آن گام نهاده بودیم؛ یعنی مطالعه یکی از میدان های جاویدان ایران عزیز در کویر(پلایا) << آری انسان برای باقی ماندن در این دنیای خشن راهی بجز تطبیق دادن خود با شرایط فیزیکی و اقلیمی محیط ندارد. برای این کار شیوه ها و تدبیر هایی بر می گزیند که اغلب رد پا و بازتاب آنها را می توان در جنبه های مهم فرهنگ و اجتماع او باز جست…( ۵ ).>> و با ذکر دو سوال مقدمه را به پایان می بریم: الف) آیا اصولا چگونگی شرایط جغرافیایی و ناسازگاری اقلیمی ( کم بود آب شیرین ) با پیدایش آب انبار ( حوض ) ها، در منطقه باعث پدید آمدن تکنیک شده است؟ ب) آیا ایدئولوژی ( فرهنگی و جهان بینی های اهالی ناحیه مورد مطالعه ) در پیدایش این تکنیک موثر بوده است؟ ۲-روش های تحقیق از آنجا که بهترین راه شناخت پدیده ها و مناطق، مشاهده عینی( ۶ ) آنهاست؛ به منظور جمع آوری داده های صحیح بر آن شدیم که این بنا ها و منطقه را از نزدیک مشاهده کرده و به روش میدانی – پرسشنامه ای روی آوریم. همان طور که می دانیم؛ پرسشنامه را می توان به یکی از روشهای زیر اجرا نمود : الف) مصاحبه تلفنی ب) پرسشنامه پستی ج) پرسشنامه حضوری فردی د) پرسشنامه حضوری گروهی( ۷ ) ؛ که در بین این موارد از گزینه های { ب – ج – د } به ترتیب، بیشترین استفاده را نموده ایم. تصویر شماره ۱ : حوض چاه فالیز ۳-یافته ها نویسندگان از گذشته تا حال هر یک به نحوی در یادداشتهای خود، به اهمیت آب، آب انبار و حوض های آب شیرین در راه توسعه، اشاره داشته اند و ما سعی کردیم در چند سطر به بعضی از آنها اشاره کنیم : الف) در قسمتی از آبان یشت، ( یکی از دلکش ترین یشت های اوستا، در توصیف آناهیتا ) آمده است: << می ستایم آب را که آفریده ی اهورا مزدا است( ۸ ) >> و این نشان می دهد که اجداد و نیاکان مان تا چه حد به اهمیت آب در امکان وجود پی برده بودند و چگونه بعد ها با خود باوری و اتکا به نفس خود، خالق اثر بزرگ و شاهکاری جاودانه همچون آب انبار شدند. ب)با نگاهی به سفر نامه ها شما به راحتی از تاثیر این پدیده ؛ در کنار قنات ، کاروانسرا ، رباط و … در نگه داشت جمعیت در روستاهای حاشیه کویر و داخل کویر و توسعه روستایی، با خبر میشوید. هوتوم شیندلر در این باره، این گونه می نویسد : << … آب انبارهای صدر آباد هم خراب است، سیصد تومان لازم است تا آنها را تعمیر کنند، اگر آب انبار درست نمی شود و قنات هم درست نمی کنند، دوباره باید فرار کنند و صدر آباد بی محافظت می ماند( ۹ ) . >> پ) کویرها جاذبه خاص خود را در توسعه روستایی و گردشگری، دارند. این مناطق بی روحی که معیارهای انسانی را به تمسخر گرفته اند، تاثیر عظیمی بر مشاهدات و تفکرات می گذارند. دنیایی که ما در جستجویش بودیم بسان ستاره ای تنها، بی حرکت و رها از هر گونه مسائل گذرا فراسوی مرگ و زندگی قرار دارد. برای کسانی که با او بیگانه اند، مفهومی جز بیم و هراس ندارد و در کسی که با زیبایی ها و هراس هایش آشنا شد، شوقی غیر قابل تسکین برای بازگشت دوباره جا داده است. کویر کسی را که یکبار گرفتار افسونش شده باشد، رها نمی کند( ۱۰ ) . ت) زنگی آبادی در کتاب جغرافیا و برنامه ریزی شهری کرمان، می گوید : << آب انبار تاریخی علیمردان خان پسر گنجعلی که در ضلع غربی میدان، داخل بازار مسگری غربی و روبروی مدرسه واقع شده، واجد ویژگی های معماری جالبی می باشد که توجه هر بیننده را به خود معطوف می دارد. بر طبق کتیبه، تاریخ بنای مذکور ۱۲۰۹ ه- ق است. ابعاد منبع آب انبار ۵/۱۹ در ۱۰ و ارتفاع آن ۹ متر است که حجم آن معادل ۲۵/۲۰۱۸ متر مکعب و ظرفیت آن ۲ میلیون لیتر آب می باشد. سر در این آب انبار کاشی کاری می باشد و سنگ های حکاکی شده در بنای آن به کار گرفته شده است( ۳ ). >> ث) کلنل سی ام مک گرگر در خصوص اهمیت حوض های آب شیرین، اینگونه اظهار می دارد: << … البته تقریبا در همه جا با بهره گیری از تاسیساتی به نام آب انبار؛ آب آشامیدنی فراهم است، حتی بیشتر از غرب، که البته کم کم نام حوض های آن را می گیرد… در این کوه ها و تپه ها آب طبیعی بسیار کم است، آنقدر کم که می توان گفت اصلا آب نیست. به عنوان مثال در فاصله یزد و سوگند که بیش از پانصد مایل می شود تنها سه چشمه وجود دارد. در جاهای دیگر مانند حوض جفن (احتمالا جعفر) و رضاب منابع مصنوعی آب هست. این منابع همان طور که گفته شد به تعداد دلخواه قابل افزایش است( ۱۱ ) . >> ج)<< کافی است از شیب های طبیعی استفاده کرد و راه آبها را به سمت حوض های متعدد هدایت نمود. این حوض ها نعمت بزرگی است و باید امتیازهای آن را به جاهای دیگر شناساند. حوض؛ شامل یک مخزن باریک و بلند زیر زمینی است و به طریقی حفر شده که آب کوه ها را به وسیله آبراهه ها در خود جمع می کند ( البته در فاصله دور تر آب به وسیله خاکریز هدایت می شود ). حوض، سقفی از خشت و گل دارد و ورودی آن روزنه کوچکی است( ۱۱ ). >> به هر تقدیر در خصوص اهمیت آب انبار ( حوض ) ها می توان گفت؛ مخازنی هستند که ساکنان مناطق خشک، به ویژه برای تامین آب آشامیدنی خود از آن استفاده می کنند. حتی امکان دارد که در مناطقی منبع آب عظیم و مطمئن، چون قنات و چاه عمیق و نیمه عمیق وجود داشته باشد ولی مردم از آب حوض و آب انبار که از رودخانه یا باران ( آب قنات ) به دست آمده، برای آشامیدن استفاده کنند. در نقاطی که هیچ منبع آبی وجود ندارد، مانند بسیاری از نقاط سر راه کاروان ها و عابرین کویر و بیابان ها و یا حداقل آب قابل مصرف وجود ندارد و آب باران تنها منبع آب شیرین است، با احداث حوض و یا آب انبار، آب چند بارندگی در زمستان و بهار را برای روزهای طولانی و گرم بهار و تابستان ذخیره می کنند. با توجه به نقشه شماره۱، که مسیر برخی از راههای طی شده توسط نگارندگان را نشان می دهد، ما به موردی از آب انبارهایی بر می خوریم که احتمالا توسط آب قنات پر می شود و کلیت امر همان آب باران بود. اخیرا تلاش هایی در روستاهای میاندهی، فیض آباد، محولات و خیر آباد مهنه در جهت توسعه روستایی، صورت گرفته است تا با بهداشتی کردن فضای حوض های باستانی برای مصارف آب شرب از آنها استفاده کردند.
نکته اخر: اب انبارهای ثبت ملی شده است مانند آب انبار شهر یونسی؛آب انبارهای هنوز اب خنک و گوارا
مانند آب انبار (حوض)عبدالکریم مرندیز
آب انبارهای مرمت شده در محدوده فخرآباد_تحت عنوان نذرچکاوک
اما تعداد آب انبارهای محو شده و مخروبه بسیار بالا است.
تحقیق میدانی : حسن صادقی یونسی مدرس جغرافیا
