تکنیک های بومی (ایرانی)گامی در نگهداری و استفاده بهینه آب در مناطق روستایی دومین پلایای بزرگ ایران نمونه مورد نظر« سنگ آب»

به گزارش کلام قلم، چکیده:تأمین آب شیرین سالم کافی همواره در نواحی بیابانی و نیمه بیابانی ایران و خصوصا در دومین پلایای بزرگ ایران؛ خصوصا در سالهای اخیردشوار بوده است. دامداران سنتی،روستائیان با تفکر و ابداع،مشکل کم آبی را در صحاری ایران با کمک دانش بومی( محلی)حل کرده اند.نگارنده تأکید می نماید بسیاری از پدیده های شگفت انگیز پیشینیان به دلیل تحولات سریع اجتماعی – اقتصادی و تغییرات اقلیمی در دهه های اخیر، همچون گذشته نیست،اما آنها کماکان می توانند در مراتع مناطق خشک و نیم خشک و در نواحی روستایی، به عنوان راهبرد و موثر در “رفع کمبود آب شیرین” محسوب می شوند.برخی معتقدند احتمالا به دلیل کمبود آب نواحی مرکزی ایران تخلیه خواهد شد، پس توجه به این تکنیک هاو یادگار های گذشتگان گامی در جهت عبور از دوره های خشک سالی نیز می باشد.

کلید واژه: مناطق خشک و نیمه خشک، کویر، سنگ آب مقدمه: منطقه مورد مطالعه ما، بخش یونسی از شهرستان بجستان می باشد، که نگارنده جهت مشاهدات میدانی مسافت  کیلومترها راه را(بهمراه مهندس صدرا صادقی یونسی) طی نموده ام.تعامل سازگارانه ای که اهالی بخش یونسی با تغییرات اقلیمی داشته و دارند، همیشه برای نگارنده انگیزه، علت و علل و الگو برداری را فراهم آورده است. در گذشته های نچندان دور وجودبیش ۴۰ حوض( آب انبار) در نواحی کویری این بخش، وجود بندی ها و خصوصا وجود” سنگ آب”، چاه های مالداری و استفاده غیر مستقیم از آب کال شور در زراعت ودامداری مرا به اندیشه وا داشته است.

مسأله: با بررسی به عمل آمده مشخص گردید، یکی از راههای تهیه آب شرب در دومین پلایای بزرگ ایران؛ چنین مناطقی جمع آوری” آب باران” می باشد.بطوریکه در یک کارگروهی جوانان در پایان مهر ماه اقدام به تمیز کردن “سنگ اب” ها می نموده اند تا هم ظرفیت بیشتر و هم آب گواراتری در “سنگ ابها “ذخیره گردد.(مصاحبه با اهالی) این مورد حتی در شعر شاعران،و در فرهنگ عامه اهالی، در نغمه ها و سرودها و مراسم آئینی نیز نمود پیدا کرده است.بهبود منابع آب در هنگام دامداری و سایر فعالیت های بخش یونسی،ارزش چراگاهی آنها را بالا می برد و استفاده کاملتر از علوفه موجود آنها را مسیر می سازد.

روش های انجام این کار عبارتند از: ۱- حفر و ساخت چاه، مخزن،آب انبار، تلخ(استخر)، سدهای کوچک( بندی ها) و سیستم های جمع آوری آب باران ۲- نوسازی، احیاء، نگهداری از سازه های فوق ۳- تشویق اشتراک عادلانه منابع آب در دسترس و تسهیلات حمل و نقل آب؛

پیشینه تحقیق نمونه های سازه ها بومی جمع آوری آب باران در ۴۰۰ سال پیش در صحرای نقب (Negev Desert) وجود داشته است.بکارگیری سازه های ابتکاری تأمین آب از باران،امکان زندگی را با حداقل بارندگی برای انسان فراهم می سازد.ایران جزء مناطق خشک و نیمه خشک محسوب می شده است، و از دیر باز با مشکل کم آبی مواجه بوده است.محدوده مورد مطالعه نیز در استان خراسان از کم بارش ترین نقاط محسوب می گردد.احتمالاً جمع آوری آب باران برای مصرف آنان،شرب حیوانات،رهگذران و زائران و مصارف کشاورزی، از قرنها پیش رایج بوده است.بطوری که “حوض سوار” درتاریخی نامعلوم ساخته شده است. در یک کلام دانش بومی می تواند مکمل دانش رسمی باشد.در مقطعی پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی جهاد سازندگی با مرمت وبهسازی آب انبار ها و نصب شیر بخشی از کاستی آب شرب اهالی روستای مرندیز و شهر یونسی را تامین می نمود،به این شکل که با تانکر آب از زین اباد بجستان و روستای سریده به “حوض پیش” روستای مرندیز حمل می شد وفردی بنام(مرحوم) حسن بیدل در ازای اخذ وجه به تقسیم آن مبادرت می نمود .و در حال حاضر ازقندکاشمر تامین کننده بخشی از آب شرب میاندهی و شهریونسی و ماراندیز از طریق انتقال( توسط لوله) می باشد.

هدف: نوشتار حاضر ضمن معرفی تکنیک های بومی جمع آوری و مصرف آب در بخش مورد نظر(مدیریت منابع آب)، به ارائه راه های بهینه سازی و توسعه بکارگیری آنها برای تأمین آب در نواحی خشک و کویری برای مصرف انسان وشرب دام، می پردازد.

سنگ آب: که در گویش محلی(سنگ آو) گفته می شود، در بین اهالی، خصوصاٌ دامداران که دام خود را برای چراندن و استفاده از علوفه و مراتع به نواحی مرتفع ارتفاعات زهیلی،کوه آب دلی (آو دلی)، کفتار کوه ، وکوه دریایی می برند و یا در ایام تعطیلات، خصوصاً عید نوروز خانواده ها جهت تفرج در حوالی همین” سنگ آب ها “اجتماع می کنند و عکس یادگاری می گیرند ،یک معنای امید بخش و یک فضای دوست داشتنی را تداعی می کند .واژه” سنگ آب”، واژه ای کاملاً آشناست و گاه” سنگ آب میشی” و” سنگ ابستان” را در بین اهالی یونسی ومرندیز می شنوید که معنای آن” سنگ اب” بسیار بزرگی است که اگر چوپان غفلت کند” میش” (گوسفند اش) در صورت سقوط در این مکان تلف می شود و درنگاه خوشبینانه تر می توان گوسفندان (میش) را در این مکان شستشو داد، و اصطلاح” سنگ ابستان” تعداد زیاد “سنگ آب ها” در ارتفاعات وپای کوههای “کفتار کوه” مد نظر اهالی می باشد . سنگ آب، حفره های طبیعی در داخل سنگ ها و صخره های کوهستانی است که پس از بارندگی،آب باران را در خود نگه می دارند. از این آب برای شرب انسان و دام استفاده می شود. معمولاً منابع آب در بخش یونسی برای مصارف شرب انسان و دام، محدود است و لذا “سنگ آب” برای مدت زمانی کوتاه نیاز آبی دام و دامدار را برطرف می سازد.بنابراین،سنگ آب در این مناطق از ارزش زیادی برای دامداران برخوردار است و موجب می شود تا دام به چریدن علوفه قسمت هایی از مراتع قادر شود که این پدیده وجود دارد.

اجزاء و روش ساخت:”سنگ آب “به طور طبیعی به وسیله فرسایشی در اثر تغییرات دما و ریزش آب بر روی سنگ و یا کنده شدن تکه های سنگ از سنگ مادر ایجاد می شود،یا در کف آبراهه ها که به سنگ مادر رسیده است، یک برآمدگی طبیعی یا ناشی از رسوبات منجر به معکوس شدن شیب و در نتیجه جمع شدن آب در پشت آن می شود،انسانها در ساخت” سنگ آب” ها دخالتی ندارند(البته جدیدا فعالیت معادن در محو و نابودی آنها دخیل اند).سنگ آب ها در مناطق مختلف جنوب بخش یونسی پراکنده هستند و بسته به جنس سنگ آنها، تعداد سنگ آب ها متفاوت است و معمولاً در سنگ هایی که خاصیت فرسایش پذیری بیشتری دارند،تعداد زیادتری از آنها مشاهده می شوند.ابعاد” سنگ آب” ها متفاوت بوده و اشکال آنها نیز به صورت نا منظم است.دسترسی به انها نیز متفاوت است،بخشی در کنار جاده بجستان به یونسی و برخی در مسیرهای بدون راه دسترسی(اصطلاحا در کوره راها) قرار دارند. به طور عمومی” سنگ آب هایی” از اهمیت بیشتری برای روستائیان روستاهای مرندیز،سردق،فخرآباد و سه فرسخ و چاه فالیز و اهالی شهر یونسی از اهمیت بیشتری برخوردارند که دارای قطر دهانه ۱۰ تا ۱۰۰ سانتی متر و به عمق ۵/۰ تا ۲ متر هستند. فصل،نحوه بهره برداری و ظرفیت بهره برداری از” سنگ آب ها “بیشتر هنگام حضور دامداران محلی در مراتع و در طول فصل بارندگی و معمولاً از مهر ماه تا فروردین است. علاوه بر حیات وحش ؛دامداران و صاحبان معادن، کارگران مرغداری ها و رهگذران و غارنوردان(گردشگران) در طول مسیر از آب این سنگ آب ها برای رفع تشنگی خود و دامها استفاده می کنند.قابلیت اتکاء دامدار و رهگذران برای رفع نیاز آبی دام محدود است،بعد از بارندگی تعداد این قبیل سنگ آب ها زیاد تر است اما آب آنها در صورت کم عمق بودن تبخیر می گردد.در خصوص “سنگ آب های عمیق” دامداران آب ها را معمولاً با کاسه و گاه سطل برداشت می کنند.اهالی معمولاً با گذاشتن قطعات سنگ یا بوته های خشک شده، از افتادن خاشاک در آن و آلوده شدن آنها به وسیله حیوانات جلوگیری می کنند .گنجایش آبی “سنگ آب ها” از یک کف دست تا ۲ متر مکعب متفاوت است.در صورت استفاده از یک سنگ آب یزرگ با گنجایش ۲ متر مکعب، هریک از آنها برای ۱۳۳ نفر/ روز یا ۴۰۰ واحد رأس/ روز کافی است.وجود غار های متعدد در نزدیکی “سنگ آب ها”، برای باستان شناسان و محققان علوم زمین و جغرافیدانان سئوالاتی را ایجاد می نماییدکه فرصت پرداختن به این مهم را به محققان دیگر واگذار می نماییم. بهینه سازی “سنگ آب” با کمک برهمکنش دانش بومی و رسمی:
۱- تقویتی: رفع موقت نیاز آبی دام در مراتع در طول فصل بارندگی و تاثیر برروند رو به رشد جذب گردشگران که برای رصد ستارگان و بازدید از ابنیه تاریخی و غارنوردی و دیدن دریاچه نمک و بومگردی و زیارت به این منطقه سفر می کنند.
۲- تکوینی: این سازه نمی تواند نیاز آبی دام را برای طولانی مدت رفع کند و امکان آلوده شدن آب با مواد خارجی وجود دارد.(تصویر خفاش تلف شده در یک سنگ اب)و از سوی متاسفانه “سنگ آب های” رو به قبله*(حسن صادقی نژاد_مرندیز) با عملیات معدن کاری در حال تخریب می باشند.
۳- تعدیلی: با توجه به پراکندگی و تنوع سنگ آب های موجود در مراتع و میزان اتکای محدود به آنها برای تأمین آب مورد نیاز دام و انسان،توجیه سرمایه گذاری برای بهینه سازی این سازه مشکل به نظر می رسد.فقط می توان برای آن دسته از سنگ آب هایی که دارای حجم نسبتاً کافی هستند و برای شرب انسان نیز با اهمیت اند، تمهیداتی برای بهینه سازی آنها ارائه کرد.تجربه خوب مشارکت اهالی وارگانهای بخش در پاکسازی غار ها واحیای رسوم گذشتگان در پاکسازی حوض ها وقنوات و” سنگ آب ها” نیز می تواند در بهینه سازی منابع آبی موثر باشد
الف- اصلاح شکل ظاهری” سنگ آب “به طوری که آن را به شکل یک آب انبار سنگی در آورد. این کار برای مناطق حساس و بحرانی از لحاظ” کمبود آب” که دارای دامنه های صخره ای هستند امکان پذیرتر است، قرار دادن سایبان مناسب بر روی سنگ آب تا از تبخیر آب آن کاسته شود و افزایش تعداد آنها در برخی از ارتفاعات یونسی که احداث آنها مستلزم هزینه و کار طاقت فرسا نباشد.ضمناوجود فسیل ها (سنگوارها)مجاور “سنگ آبها”،فرصتی استثنایی برای تحقیقات دانشجویان ومحققان علوم زمین محسوب میگردد…که به انجام مطالعات خود بسط و گسترش بیشتری بدهند
ب- جهت تحقق موارد فوق می توان از انجمن کوهنوردی و غارنوردی، دهیاران روستاها، شورای اسلامی شهر و روستا و خصوصاً بخشداری های بخش مرکزی و یونسی … مساعدت و راهنمایی و پشتیبانی گرفت.اگرآنچه درهمایش های گناباد شناسی و بجستان شناسی توسط نگارنده در خصوص آب انبارها(حوض ها) بیان گردید پیگیری شده بود امروز بخشی از میراث گذشتگان و سرمایه های که بر اثر “پدیده وقف”  بعنوان یک تکنیک بومی و ایرانی انجام شده بود از بین نمی رفت!؟ صد البته در روستای فخرآباد  جمعیتی تحت عنوان “نذرچکاوک” شروع به بازسازی و مرمت آب انبارها نموده اند که کارکرد حمایت از حیات وحش و خصوص پرندگان مد نظر بوده است.چرا گرایش به کشت زعفران و انار؛ بسوی کاشت؛ درختان پسته” تغییر پیدا کرده است و پاسخ مشخص است – معضل کاهش منابع آب و صد البته مباحث اقتصادی  و ….امیدواریم با توجه به مدیریت منابع اب قدم کوچکی درپیشرفت وتعالی مناطق روستایی حاشیه دومین پلایای کشورمان برداریم.
۱۴۰۲/۴/۲۹