طبق گزارش کلام قلم، پیشوای پنجم شیعیان، روز جمعه اول ماه مبارک رجب، سال ۵۷ هجری در شهر مدینه‌النبی، دیده به جهان گشودند؛ شهادت آن حضرت در ۱۱۴ هجری و مدت امامت ایشان، ۲۰ سال است. شهرت آن حضرت به لقب «باقر» که برگرفته از روایت جابر انصاری از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و […]
طبق گزارش کلام قلم، پیشوای پنجم شیعیان، روز جمعه اول ماه مبارک رجب، سال ۵۷ هجری در شهر مدینه‌النبی، دیده به جهان گشودند؛ شهادت آن حضرت در ۱۱۴ هجری و مدت امامت ایشان، ۲۰ سال است. شهرت آن حضرت به لقب «باقر» که برگرفته از روایت جابر انصاری از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است، نشان از مقام بلند علمی ایشان دارد؛ ده‌ها سال پیش از تولد ایشان، نیای بزرگوارشان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، نام خود «محمد» را برای وی برگزیده و ایشان را به لقب «باقر» ملقب فرمودند.
امام محمد باقر (علیه‌السلام)، در میان خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، نخستین کسی بودند که هم پدر و هم مادر ایشان، فاطمی و علوی بودند؛ زیرا پدر ایشان امام زین العابدین (علیه‌السلام) فرزند امام حسین (علیه‌السلام) و مادرشان فاطمه (مکنی به ام عبدالله) دختر امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) بودند که از زنان با فضیلت و دانشمند بنی هاشم به حساب می‌آمد و امام صادق (علیه‌السلام)، او را «صدیقه» لقب داده بودند و می‌فرمودند: در خاندان حضرت مجتبی (علیه‌السلام)، هیچ زنی به پایه‌ی فضیلت او نمی‌رسید.
شهرت
این امام همام، بیشتر در خصوص علم و دانش وسیع و عمیقشان مشهور شده بودند؛ آوازه‌ی وسعت علوم پیشوای پنجم (علیه‌السلام)، آن‌چنان اقطار کشور اسلامی را پر کرده بود که لقب «باقرالعلوم» که از جانب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به ایشان داده شده بود، تحقق عینی پیدا کرد؛ به‌گونه‌ای که دانشمندان بزرگ، ایشان را با همین ویژگی یاد می‌کردند.
جنبش علمی بزرگ
امام باقر (علیه‌السلام) جنبش علمی عظیمی به‌وجود آوردند که در دوره امامت فرزندشان امام صادق (علیه‌السلام) به اوج خود رسید. ایشان در علم، زهد، عظمت و فضیلت، سرآمد بنی هاشم بودند و روایات و احادیث ایشان در زمینه علم دین، آثار و سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب بدان حد است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن (علیه‌السلام) و امام حسین (علیه‌السلام) به جا نمانده بود. در این عصر بود که شیعه تدوین فرهنگ خود شامل فقه و تفسیر و اخلاق را آغاز کرد. پیش از امام باقر (علیه‌السلام)، نظرات فقهی شیعه، محدود بود. سستی پایه‌های حکومت امویان، برای امام باقر (علیه‌السلام) و نیز امام صادق (علیه‌السلام) زمینه‌ای را فراهم آورد که برای سایر ائمه (علیهم‌السلام) فراهم نشد؛ این زمینه و نیز درایت و برنامه‌ریزی و ذکاوت آنان سبب شد تا امام باقر (علیه‌السلام) و امام صادق (علیه‌السلام) بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در کتب فقهی و حدیثی از خودشان بر جای گذارند؛ از این‌رو راویانی چون محمد بن مسلم، ۳۰ هزار حدیث و جابر جعفی، ۷۰ هزار حدیث از امام باقر (علیه‌السلام) نقل کرده‌اند. شهرت علمی امام باقر (علیه‌السلام) نه تنها در حجاز، بلکه در عراق و خراسان نیز فراگیر شده بود، چنان‌که راوی می‌گوید: مردمی از خراسان دورش حلقه زده و اشکالات علمی خود را از او می‌پرسند.
سال‌های ۹۴ تا ۱۱۴ق زمان پیدایش مسلک‌های فقهی و اوج‌گیری نقل حدیث درباره تفسیر بود. در این دوران گروه‌هایی مانند خوارج، مرجئه، کیسانیه و غالیان در ترویج عقاید خود تلاش می‌کردند. امام باقر (علیه‌السلام)، استدلال‌های اصحاب قیاس را رد می‌کردند و میان عقاید اهل بیت با سایر فرق اسلامی، مرزبندی کردند. ایشان درباره خوارج فرمودند: خوارج از روی جهالت عرصه را بر خود تنگ گرفته‌اند، دین ملایم‌تر و قابل انعطاف‌تر از آن است که آنان می‌شناسند.
تفسیر
امام باقر (علیه‌السلام) بخشی از وقت خودشان را به بیان مباحث تفسیری اختصاص داده بود که برگزاری جلسات تفسیر و پاسخ به سوالات و شبهات دانشمندان و مردم از جمله‌ی آن‌هاست. گفته شده امام باقر (علیه‌السلام) کتابی در تفسیر قرآن نوشته‌اند که محمد بن اسحاق ندیم در کتاب الفهرست، از آن نام برده است.
امام باقر (علیه‌السلام)، شناخت قرآن را منحصر در اهل بیت می‌دانستند؛ چرا که آنان‌اند که می‌توانند محکمات قرآن را از متشابهات و ناسخ و منسوخ را تشخیص دهند و چنین علمی در نزد هیچ‌کس غیر از اهل بیت وجود ندارد.
حدیث
امام باقر (علیه‌السلام) به احادیث رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اهمیت می‌دادند، تا جایی که جابر بن یزید جعفی از شاگردان امام باقر (علیه‌السلام)، ۷۰ هزار حدیث از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است. حضرت (علیه‌السلام) تنها به نقل حدیث و انتشار آن اکتفا نکرده، بلکه اصحاب خود را به همت گماشتن در فهم حدیث و آشنایی پیدا کردن با معانی آن فرا می‌خواندند. ایشان فرمودند: مراتب شیعیان ما را با میزان روایت‌کردنِ آنان از احادیثِ اهل بیت و معرفتشان به آن احادیث بشناسید؛ و معرفت، همان شناخت روایت و درایه الحدیث است و با درایت و فهم روایت است که مؤمن به بالاترین درجات ایمان می‌رسد.
کلام
در زمان امام باقر (علیه‌السلام) با توجه به فرصت ایجاد شده و کمتر شدن فشار و کنترل از سوی حاکمیت، زمینه برای ظهور و بروز عقاید و افکار مختلف به‌وجود آمد که خود این باعث ایجاد و رواج افکار انحرافی در جامعه شد؛ در این شرایط امام ضمن بیان عقاید اصیل و صحیح شیعی و رد عقاید باطل، شبهات مربوطه را پاسخ می‌دادند. ایشان بحث‌های کلامی خود را ناظر به این امور مطرح می‌کردند؛ از جمله این مباحث، عاجز بودن عقل انسان از درک حقیقت خداوند، ازلی بودن واجب الوجود و وجوب اطاعت از امام (علیه‌السلام) بود. میراث‌های دیگری نیز از امام به یادگار مانده است که میراث فقهی و میراث تاریخی از آن جمله است.
مناظرات
از فعالیت‌های علمی امام باقر (علیه‌السلام)، مناظره با افراد مختلف است؛ برخی از مناظرات ایشان از این قرار است: مناظره امام (علیه‌السلام) با اسقف مسیحیان، مناظره با حسن بصری، مناظره با هشام بن عبدالملک، مناظره با محمد بن منکدرف مناظره با نافع بن ازرق، مناظره با عبدالله بن معمر لیثی و مناظره با قتاده بن دعامه.
مبارزه با اسرائیلیات
یکی از گروه‌هایی که در دوره امام باقر (علیه‌السلام) در جامعه اسلامی حضور داشتند و تأثیر عمیقی در فرهنگ آن روزگار بر جا گذاشتند، یهودیان بودند. شماری از عالمان یهود که به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر که هنوز به دین خود باقی مانده بودند، در جامعه اسلامی پراکنده شده بودند و مرجعیت علمی گروهی را به‌عهده داشتند. مبارزه با یهود و القائات سوء آن‌ها در فرهنگ اسلامی و انکار مطالبی که باعث خدشه‌دار شدن چهره واقعی پیامبران خدا می‌شد و تکذیب احادیث دروغین و ساخته و پرداخته یهودیان، از فعالیت‌های فرهنگی پنجمین امام بود. امام باقر (علیه‌السلام) با رواج اسرائیلیات مبارزه می‌کرد، از جمله زراره بن اعین نقل کرده که امام باقر (علیه‌السلام) در حالی‌که مقابل کعبه نشسته بودند، فرمود: نگاه کردن به خانه خدا عبادت است. در همان لحظه عاصم بن عمر، نزد امام باقر (علیه‌السلام) آمد و گفت: کعب الاحبار می‌گوید: “انّ الکعبه تَسْجُدُ لبیت المقدس فی کلِّ غداه” یعنی کعبه هر صبحگاهان برابر بیت‌المقدس، سجده می‌کند. امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: نظر تو در مورد سخن کعب الاحبار چیست؟ آن مرد گفت: سخن کعب صحیح است. امام باقر (علیه‌السلام) فرمود: تو و کعب الاحبار هر دو دروغ می‌گویید؛ آن‌گاه در حالی که به‌شدت ناراحت بودند، فرمودند: خداوند بقعه‌ای محبوب‌تر از کعبه روی زمین نیافریده است.
اصحاب و شاگردان
گفته شده، شیخ طوسی شمار اصحاب و شاگردان امام باقر (علیه‌السلام) را که از او نقل حدیث کرده‌اند، ۴۶۲ مرد و دو زن دانسته است. باقر شریف قرشی در کتاب حیاه الامام محمد الباقر، اسامی ۴۷۷ تن و عزیزالله عطاردی در مسند الامام الباقر (علیه‌السلام)، ۶۵۴ تن را به‌عنوان اصحاب و راویان امام (علیه‌السلام) نام برده‌اند.
شش تن از اصحاب امام باقر (علیه‌السلام) را جزو اصحاب اجماع دانسته‌اند: زُرارَه بن اَعین، مَعروفِ بنِ خَرَّبوذ، بُرَید بن معاویه، فُضَیل بن یسار، محمد بن مُسلِم و ابوبصیر اَسَدی. از دیدگاه علمای شیعه، این شش تن از فقیه‌ترین فقیهان صدر اسلام از اصحاب امام باقر (علیه‌السلام) و امام صادق (علیه‌السلام) بوده‌اند.
در میان اصحاب و شاگردان امام باقر (علیه‌السلام) برخی از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتفاق اهل سنت و امامیه و دسته‌ای به‌دلیل گرایش‌های شیعی، فقط مورد اعتماد امامیه هستند.
جایگاه امام نزد اهل سنت
بزرگان اهل سنت، شخصیت علمی و معنوی امام باقر (علیه‌السلام) را ستوده و مورد احترام دانسته‌اند.
«عبدالله بن عطا» یکی از شخصیت‌های برجسته و دانشمندان بزرگ عصر امام باقر (علیه‌السلام)، از محدثان اهل سنت و از یاران امام باقر (علیه‌السلام) می‌گوید: من هرگز دانشمندان اسلامی را در هیچ محفل و مجمعی، کوچک‌تر و زبون‌تر از محفل محمد بن علی (علیه‌السلام) ندیدم. من «حَکَم بن عُتَیبه (از فقهای بزرگ کوفه)» را با همه‌ی شخصیت و مقام علمی‌اش در محضر امام محمد باقر (علیه‌السلام) همچون کودکی دیدم که در برابر استادی عالی مقام، زانوی ادب بر زمین زده و شیفته و مجذوب کلام و شخصیت او گردیده است.
جابر بن یزید جعفی هرگاه از امام باقر (علیه‌السلام) حدیثی نقل می‌کرد، می‌گفت: خبر داد مرا وصی اوصیا و وارث علوم انبیاء، محمد بن علی بن الحسین (علیه‌السلام).
محمد بن مسلم می‌گوید: هرگز مطلبی به ذهنم خطور نکرد، مگر اینکه از امام باقر (علیه‌السلام) سؤال کردم و پاسخ سؤالات من از آن حضرت، بالغ بر سی هزار حدیث شد.
ابن حجر عسقلانی، یکی از دانشمندان عامه، می‌نویسد: محمد باقر (علیه‌السلام) به اندازه‌ای رموز و اسرار علوم را آشکار ساخت و حقایق و احکام و حکمت‌ها و لطایف را بیان نمود که جز کوردلان و یا منحرفان، کسی نمی‌تواند آن را انکار کند؛ از این‌رو، به شکافنده و جمع‌آورنده علوم بر فرازنده‌ی پرچم دانش، لقب یافته است.
شیخ مفید در الارشاد درباره جایگاه علمی آن حضرت می‌نویسد: بازماندگان صحابه و بزرگان تابعان و رؤسای فقهای مسلمانان از آن حضرت در مسایل دینی روایت کرده‌اند. به نوشته او، امام باقر (علیه‌السلام) اخبار پیشینیان و پیامبران را روایت می‌کردند. مردم از او در باب مغازی و سیره و سنّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حدیث می‌آموختند و در مناسک حج که از پیامبر نقل می‌کردند، بر او اعتماد داشتند و از ایشان تفسیر قرآن می‌نوشتند.
شمس الدین ذهبی، محدث و مورخ اهل سنت در قرن هفتم و هشتم قمری، امام باقر (علیه‌السلام) را ستوده و ایشان را از کسانی دانسته که بین علم و عمل، سیادت و شرافت، وثاقت و متانت جمع کرده بودند. وی، امام باقر را امام و فقیه و شایسته خلافت می‌دانست.
ابن حجر هیتمی، از فقهای شافعی مذهب قرن دهم قمری، نیز می‌نویسد: ابوجعفر محمد باقر (علیه‌السلام)، به اندازه‌ای گنج‌های پنهان علوم، حقایق احکام و حکمت‌ها و لطایف را آشکار نموده که جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد نیت، پوشیده نیست و از همین روست که وی را «باقر العلم» [شکافنده علم] و جامع آن و برپاکننده پرچم دانش خوانده‌اند. او عمرش را در طاعت خدا گذراند و در مقامات عارفان بدان حد رسیده بود که زبان گویندگان از وصف آن ناتوان است. او سخنان بسیاری در سلوک و معارف دارد.
بر باقر آل احمد، صلوات
بر شافع امت محمد، صلوات
کل علوم بود محضر باقرالعلوم
بر امام پنجم، شب ولادت صلوات
(شاعر: علیرضا محمودی فرد)
تنظیم متن: علیرضا محمودی فرد
- نویسنده : علیرضا محمودی فرد
