تکنیک های ایرانی و بومی ؛آسیاب های آبی (شهرستان فریمان_بخش قلندرآباد با تاکید بر سفید سنگ)

پژوهشگران: دانشور ارجمند استادحسن صادقی یونسی(مدرس رشته جغرافیا و مدیریت گردشگری )
ریاست مرکز توانمندسازی ایثارگران شهرستان فریمان
استاددکتر علی اصغر مریدی فریمانی
( عضو هیات علمی گروه زمین شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان )
استاد علی شاملوئیان(عضو جامعه مهندسین معدن خراسان و مدرس دانشگاه_ پیشکسوت فرهنگی )
مهندس صادق توکلی فریمانی(پیشکسوت اداره دامپزشکی خراسان رضوی و سایکل توریت و مربی کوهنوردی)

به گزارش کلام قلم، برای فعالیت و رویدادی علمی و تخصصی بسوی محدوده ارتفاعات سفید سنگ و طبق سر(حسین زاده ) عزیمت نمودیم. طبق مطالعات میدانی و اسنادی و نظر استاد دکتر مریدی ،کلاته طبق سر( حسین زاده ) مرز گسلی بین رخساره های رسوبی شیلی ائوسن و پالئوسن و قدیمی تر و رخساره های دگرگونی شیستی و بقایای پوسته اقیانوسی دگرگون شده پالئوتتیس بود.اما وجود چندین آسیاب توجه ژئوتیم را به خود مشغول نمود.با توجه به تماس تلفنی با استاد محمدصولتی قدمت آنها لااقل ۱۵۰ سال تخمین زده شد.
شهرستان فریمان را میتوان قطب آسیابهای آبی خراسان رضوی دانست؛ در امتداد رودخانۀ پراکنده و فعّال بودند، تا آنجا که حتی از شهرها و روستاهای اطراف و اکناف نیز جهت آسیاب گندمها و سایر غلاتشان به این دیار گسیل میشدند.

اما به نظر میرسد که قدمت این آسیابهای آبی به دوره قاجاره و پهلوی اول می رسد. در بررسی و مطالعۀ مکانیزم و سازوکار آسیابهای آبی این شهرستان یا شیوۀ کار آنها از قدیم الایام تاکنون، با وجود آنکه تمام آسیابها در راستای رودخانۀ و نهرها (که غالباً از سرچشمه نشأت میگرفت) و کنارۀ آن قرار داشتند، لیکن برای به حرکت درآوردن چرخ آب یا توربینهای چوبی آسیاب، از جریان آب آن رودخانه استفاده نمیگردیده است، بلکه از تکنیک سرعت آب یا جریان و فشار نیروی آب انهاری که بوسیلۀ کانالهایی که به سمت چاهک یا تنورۀ آسیاب هدایت میگردید، بهره میگرفته اند. بنابراین به این نوع آسیابها «تنوره ای» یا «پَرّی» میگفته اند. در حقیقت، تمام آسیابهای آبی شهرستان فریمان و خصوصا دهستان سفید سنگ(و شهر سفید سنگ) از نوع تنوره ای با چرخاب افقی بوده اند؛ بدین نحو که آب نهر یا رود از کانال یا جدولی دست ساز وارد مخزنی عمودی و استوانه ای شکل موسوم به چال، چاهک یا تنوره میشد و بعد از عبور از مجرایی که در انتهای این حفره قرار داشت، با فشار به پروانه های چوبی اما تخت چرخاب یا توربینی که موازی با سطح زمین قرار داشت، برخورد میکرده باعث چرخیدن آن میشده است. سپس این نیروی محرکۀ حاصل از گردش توربین، از طریق یک محور عمودی فلزی به سنگ بالایی یا رویین آسیاب منتقل و باعث حرکت آن روی سنگ آسیای زیرینی که همواره ثابت بود، میشد. بدین ترتیب طی این روند، انرژی آب به انرژی مکانیکی تبدیل میگردید. ترتیب و مراحل کار این نوع آسیاب آبی در تصاویری که در انتهای گزارش آمده، نشان داده شده است.

بطور کلی، در بررسی ساختار و مکانیزم آسیابهای آبگَرد سفیدسنگ و روش کار آنها، در ذیل به چند بخش از مهمترین و اصلیترین قسمتهای تشکیل دهندۀ این آسیابها و ویژگی آنها اشاره میکنیم:

– «کانال یا جدول سرآب»، که وظیفۀ انتقال آب از رودخانه یا نهر به حوضچۀ چاهک یا تنوره را دارد. این کانالها غالباً بصورت دست ساز و مصنوعی هستند که با جداسازی یا انشعاب نهر یا جوی آب از رودخانۀ اصلی یا نهری بزرگتر به سمت چاهک آسیاب امتداد مییابند. سابقاً در سفیدسنگ گاه از یک کانال سرآب با دو چاهک مجزا هم میتوانستند آب مورد نیاز دو آسیاب آبی را تأمین کنند، که البته این بسته به شدّت فشار و حجم آب یا به قولی پُرآبی نهر داشت. اگر اشتباه نکرده باشیم یک نمونه از این نوع آسیابهای در محدوده شهر فریمان و دیگری در روستای کته شمشیر علیا یا موردی در روستای اقرعلیا و نیز روستای هفت آسیاب؛ و….وجود داشته است.

– «چاهک، چال یا تنوره»، که کار آن انتقال آب از سطح بالا به پایین است. چاهک یا تنوره بصورت استوانۀ عمودی و مدوّر شکل است که در زمین کنار آسیاکده میسازند و آبی که از کانال سرآب و از بالا به داخل آن میریزد را جمع کرده به مجرا یا بُنی که در انتهای دیوارۀ آن قرار دارد و به آبراهی شیب دار، که رفته رفته باریکتر و تنگتر میشود، هدایت میکند، و پس از خارج شدن از این آبراه، با فشار به پره های چرخ آسیاب برخورد کرده باعث چرخش و حرکت آن میشود.

– «چرخاب»؛ رکن اصلی هر آسیاب یک چرخ چوبی است که با نیروی آب میگردد. چرخاب (یا همان توربین آب) که گاه به آن «پَر» هم میگویند، به سنگ رویین آسیا وصل است و آن را میگرداند. چرخاب محوری استوانه ای دارد که در یک سر آن نوکی فلزی و بر سر دیگرش میله ای آهنی فرو شده و پرّه هایی از جنس چوب اما تخت به سطح دور آن وصل است. در تمام آسیابهای بخش فلندر آباد با بخش مرکزی و خصوصا دهستان سفید سنگ، چرخاب را بصورت افقی یا موازی با سطح زمین در گذر آب قرار میدادند.
چرخاب افقی محوری قائم دارد که پرّه ها به‌طور افقی در شکافهای مایل روی آن فرو رفته و محکم شده است. این چرخاب زیر سنگهای آسیا کار گذاشته میشود. طرز قرار گرفتن چرخاب چنین است که نوک فلزی سر پایین محور در سوراخ سنگی که بر کف آب قرار داده شده، فرو میرود و میله آهنی سر بالای آن از میان سنگ ثابت زیرین آسیا میگذرد و در گلوی سنگ گَردان آسیا محکم میشود.

– «سنگهای آسیاب یا آسیا»، که شامل دو بخش سنگ آسیای زیرین (زیری) و سنگ آسیای رویین (رویی) هستند. در حقیقت در این نوع آسیابها، سنگ زیرین همیشه ثابت است و (همانطور که گفته شد) سنگ رویین توسط نیروی وارده یا محرکۀ چرخاب از طریق محوری عمودی از جنس فلز که سر آن به وسط این سنگ و انتهای آن نیز به مرکز چرخاب متصل میشود، میچرخد. گندم یا غلّه نیز از داخل مخزن و از طریق وسیله یا ابزاری شبیه ناوادان به منفذ یا سوراخی که در مرکز سنگ آسیای رویین تعبیه شده، به میان دو سنگ آسیا هدایت و بر اثر حرکت سایشی این سنگها، به آرد تبدیل میشود. آسیابهای آبگرد تنوره ای دارای قسمتهای بهم پیوستۀ دیگری نیز هستند که توضیح آنان با توجه به تخصصی و نیز مفصّل بودنشان، مقال دیگری میطلبد. قابل ذکر است در محدوده اقرعلیا و حوالی سد فریمان و اقرسفلی به کرات سنگ های آسیاب دسترنج پیشینیان در بازدیدهای میدانی مشاهده شده است.

اما در ادامۀ بحث، این سؤال در ذهن خواننده پیش می آید که چطور ممکن است نهری مانند آنچه در حومه سفیدسنگ است با حجم کم آب و پتانسیل و شدّت نیروی کمتری نسبت به رودخانۀ اصلی، بتواند چنین سنگ وزین و عظیمی را به حرکت درآورد؟ در این رابطه نقش مؤثر و کارساز چاهک یا تنوره دیده میشود؛ بدین صورت که فضا و دیوارۀ چاهک (یا همان محفظه یا مخزنی که از سقوط آب به آن، انباشته و جمع شده)، آب را از طریق آبراه یا مجرای باریکی (که قبلاً توضیح آن داده شد) انتقال داده، بر فشار، سرعت و وزن آن افزوده، و پس از برخورد به پروانه های چوبی توربین، آن را به حرکت درمی آورد؛ درست مثل اینکه هر چقدر پهنای رودخانه عریضتر باشد، از شدّت سرعت و فشار نیروی آب آن کاسته میگردد، اما هرچه به عرض باریک و تنگ آن میرسیم، بر حجم و انباشتگی آب رودخانه و شدّت جریان و فشار و نیروی زیاد آن افزوده میشود. این مثال هم برای چاهک یا تنوره نیز صدق میکند: «افزایش حجم، فشار، سرعت و شدّت نیروی برخورد آب به پره های توربین». به همین خاطر است که یک آسیابان با توجه به نوسان آبدهی یا در اصطلاح عامیانه، کم آبی سال( اصطلاحا سال مست نیامده) ، که قطعاً در شدّت فشار یا کم شدن حجم و جریان آب تأثیر داشته است، به بهره گیری از شیوۀ تنوره ای و کار گذاشتن توربین افقی و موازی با سطح زمین جهت آرد کردن گندم و هر نوع محصول مورد نظر خود ترغیب و مایل شد. البته میتوان چنین فرض کرد جدا از نوسان آبدهی برخی از چشمه های آهکی و انهار و نتیجتاً کم شدن جریان آب، در مواقعی هم آبیاری نامناسب و غیراصولی کشاورزی و مسائلی دیگر (فرضاً خشکسالی)، گاه تا حدودی موجب مسکوت ماندن یا رکود و از حرکت باز ایستادن موقت یا چند روزۀ آسیابها نیز میشد.

با تمام این توضیحاتی که داده شد، باید این نکته را هم اضافه کرد که با ورود تکنولوژیهای پیشرفته و روز دنیا به کشور و ظهور آسیابهای موتوری یا صنعتیِ دارای تجهیزات مدرن، آسیابهای آبی سنّتی شهرستان و بخش و خصوصا سفید سنگ از رونق و فعالیّت افتاده به تدریج متروکه و مخروبه شدند و برخی افراد ناآگاه مبادرت به حفاری در محدود این اثر و تکنیک فاخر کهن دیار سفید سنگ نموده اند. به همین دلیل متأسفانه د آسیابهای آبی قدیمی اکثر از بین رفته اند وبعضا چیزی جز نام و خاطره ای باقی نمانده است و آن تعداد اثر برجا مانده منتظر نگاه مهربان دوستداران میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی هستند. امید است با حمایت مسئولین و مساعی بخش خصوصی، در آینده ای نه چندان دور، شاهد احیا و بازسازی تعدادی از این آسیابها (که هنوز اندک ویرانه و اثری از آنها باقیست) و در نتیجه، ثبت ملی این آثار تاریخی شهرسفیدسنگ و بخش قلندرآباد و بخش مرکزی، و به دنبال آن، چشم اندازی روشن و زیبا جهت توسعۀ پایدار اقتصاد گردشگری در شهرستان فریمان باشیم. در حقیقت، بازسازی این آسیابها علاوه بر آنکه شهرستان فریمان را مجدداً به عنوان یکی از شهرهای مهم دارای آسیابهای آبی در کشور و جهان میشناساند، میتواند پتانسیلهای جذب گردشگر در این شهرستان پربرکت را نیز فراهم سازد.