به گزارش کلام قلم، تربیت فرزند، هنر ظریف و مسئولیت خطیری است که موفقیت در آن مستلزم اتکا به چارچوبی استوار و الهی است. در میان انبوه نظریه‌های تربیتی مدرن، مکتب اسلام با پیشینه‌ای غنی و مبتنی بر وحی، اصولی جاودانه و کاربردی ارائه می‌دهد که نه تنها پاسخگوی نیازهای پیچیده عصر حاضر است، بلکه به […]
به گزارش کلام قلم، تربیت فرزند، هنر ظریف و مسئولیت خطیری است که موفقیت در آن مستلزم اتکا به چارچوبی استوار و الهی است. در میان انبوه نظریه‌های تربیتی مدرن، مکتب اسلام با پیشینه‌ای غنی و مبتنی بر وحی، اصولی جاودانه و کاربردی ارائه می‌دهد که نه تنها پاسخگوی نیازهای پیچیده عصر حاضر است، بلکه به کمال و سعادت دنیوی و اخروی انسان نظر دارد. این یادداشت علمی در پی واکاوی سه اصل بنیادین فطرت، عدالت و محبت به عنوان مثلث طلایی تربیت اسلامی است که از دل آیات قرآن کریم و سنت معصومین (ع) استخراج شده و می‌تواند نقشه راهی برای والدین و مربیان دغدغه‌مند باشد.
۱. اصل فطرت: شناسایی و شکوفایی سرشت الهی
در نگاه اسلامی، انسان لوح سفید و تهی نیست، بلکه با سرشتی پاک و خداگرا (فطرت) متولد می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا ۚ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا ۚ لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ۚ ذَٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ» (روم: ۳۰)؛ پس روی خود را با گرایشی خالص به سوی این دین کن، بر اساس فطرتی که خداوند مردم را بر آن آفریده است. آفرینش خدا تغییرپذیر نیست. این است دین استوار، ولی بیشتر مردم نمی‌دانند.
نقش والدین در پرتو اصل فطرت:
– شناسایی، نه تحمیل: وظیفه اصلی والدین و مربیان، شناسایی و کشف این گنجینه درونی است، نه تحمیل عقاید و رفتارها. تربیت اسلامی، فرآیندی است که به کودک کمک می‌کند خودش حقیقت را بیابد و بر اساس سرشت الهی خود رشد کند.
– ایجاد محیط مساعد: محیط خانواده باید به گونه‌ای باشد که فطرت خداجوی کودک را سرکوب نکند، بلکه آن را تغذیه و تقویت کند. گفتگوهای خداگونه، اشاره به زیبایی‌های آفرینش، ایجاد فضای معنوی و پاسخگویی صحیح به سوالات متافیزیک کودک، از مصادیق این امر است.
– پرهیز از عوامل تحریف: باید مراقب بود که عوامل محیطی ناسالم مانند برنامه‌های ضداخلاقی، رفتارهای ناپسند والدین و ارتباطات مضر، این فطرت پاک را نپوشانند و دفینه نکنند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «هر نوزادی بر فطرت [اسلام] زاده می‌شود، پس این پدر و مادرش هستند که او را یهودی، نصرانی یا مجوس می‌کنند.»
۲. اصل عدالت: برقراری تعادل و انصاف در رفتار عدالت
به معنای قرار دادن هر چیزی در جایگاه مناسب خود و رعایت انصاف، یکی از ستون‌های اصلی تربیت اسلامی است. این اصل تنها به تقسیم عادلانه مادیات محدود نمی‌شود، بلکه عدالت در نگاه، محبت، توجه و تربیت را نیز در بر می‌گیرد. قرآن کریم به صراحت می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ…» (نحل: ۹۰)؛ به راستی خداوند به عدالت و نیکوکاری فرمان می‌دهد.
نقش والدین در پرتو اصل عدالت:
– عدالت بین فرزندان: تبعیض بین فرزندان، چه در محبت و چه در تشویق و تنبیه، از بزرگ‌ترین آفات تربیت است که باعث ایجاد کینه، حسادت و تخریب شخصیت آن‌ها می‌شود. امام علی (ع) می‌فرمایند: «در بخشش بین فرزندانت عدالت ورز، همان‌گونه که دوست داری در نیکی و لطف به تو، بین خودشان به عدالت رفتار کنند.»
– تنبیه عادلانه: عدالت در تنبیه به این معناست که تنبیه باید متناسب با خطا، همراه با آگاهی‌بخشی و به دور از هرگونه خشونت و تحقیر باشد. هدف از تنبیه در اسلام، عبرت‌آموزی و اصلاح است، نه انتقام‌جویی.
– عدالت در انتظارات: انتظارات والدین از فرزند باید متناسب با سن، توانایی‌ها و شرایط روحی و جسمی او باشد. تحمیل خواسته‌های فراتر از ظرفیت کودک، ظلم و خلاف عدالت تربیتی است.
۳. اصل محبت: قلب تپنده فرآیند تربیت
اگر فطرت، بنیان و عدالت، چهارچوب تربیت است، محبت روح و روان کننده این کالبد است. بدون عشق و مهر، هیچ یک از اصول دیگر به درستی عمل نمی‌کند. قرآن کریم محبت و مودت بین اعضای خانواده را از نشانه‌های خود می‌داند (روم: ۲۱) و سیره معصومین (ع) سرشار از جلوه‌های بی‌نظیر محبت به کودکان است.
نقش والدین در پرتو اصل محبت:
– محبت بی قید و شرط: کودک باید مطمئن باشد که محبت والدینش به عملکرد او وابسته نیست. این عشق پایه‌ای، «امنیت عاطفی» ایجاد می‌کند که لازمه هرگونه رشد و یادگیری است.
– ابراز محبت: محبت باید به صورت فعال و محسوس ابراز شود. در آغوش کشیدن، بوسیدن، گفتن جملات محبت‌آمیز، شنونده خوبی بودن و مشارکت در شادی‌های کودک، از مصادیق ابراز محبت است. پیامبر (ص) با دیدن کودکان، به آنان سلام می‌کرد، آنان را می‌بوسید و برای بازی با آن‌ها وقت می‌گذاشت.
– تلفیق محبت و اقتدار: محبت به معنای بی‌قیدی و ولنگاری نیست. تربیت موفق، تلفیقی هوشمندانه از «محبت» و «اقتدار» است. والدین باید چنان
رابطه عاطفی عمیقی با فرزند خود برقرار کنند که امر و نهی آنان از سر دلسوزی و عشق دریافت شود، نه از روی ترس و اجبار.
تعامل سه‌گانه اصول: یک سیستم یکپارچه
این سه اصل به صورت مجزا عمل نمی‌کنند، بلکه مانند یک سیستم یکپارچه در تعامل با یکدیگرند:
– محبت بدون عدالت منجر به لوس‌بار آمدن و تبعیض می‌شود.
– عدالت بدون محبت منجر به خشکی رابطه و ترس می‌شود. هر دوی اینها بدون توجه به فطرت، منجر به تربیتی سطحی و صرفاً ظاهری می‌شوند که قادر به پاسخگویی به عمیق‌ترین نیازهای روحی کودک نیست.
تربیتی که بر اساس شناخت فطرت کودک بنا شود، با عدالت جهت‌دهی و نسنجیده عمل نمی‌کند و با محبت آبیاری و گرم می‌شود، در نهایت انسانی متعادل، باایمان، مسئول و خلیفه‌الله پرورش خواهد داد.
و در پایان:
اصول فطرت، عدالت و محبت، سه ضلع مکمل و انفکاک‌ناپذیر در منظومه تربیت اسلامی هستند. والدین مسلمان با درک این اصول و به کارگیری هوشمندانه آن‌ها در گام‌های عملی تربیت، می‌توانند نسلی را پرورش دهند که هم خود در مسیر قرب به خدا حرکت کند و هم بتواند جامعهای عدل‌محور و سرشار از مهر را پایه‌ریزی نماید. این چارچوب، نه یک نظریه صرف، بلکه راهکاری الهی و آزموده شده برای ساختن آینده‌ای روشن است.
به قلم: حجت الاسلام محمدصادق شمس ناطری – کارشناس روانشناسی کودک و نوجوان
